Voorgeschiedenis
In Gent, de historische hoofdplaats van het graafschap Vlaanderen, werd sedert de middeleeuwen door zeer verscheidene instanties en op vele plaatsen recht gesproken. Vanaf 1407 was Gent ook de zetel van de "Raad van Vlaanderen", het hoogste gerechtshof van het graafschap, met bevoegdheid voor bijzondere materies en personen. Het zetelde in het Gravensteen tot 1778 en van dan af in een gedeelte van het opgeheven Jezuïetenklooster in de Volderstraat. In 1795 schaften de Franse bezetters al de oude rechtsinstellingen af en richtten meteen het "Tribunal civil du département de l'Escaut" op (voor Oost-Vlaanderen) dat zetelde op de plaats van de afgeschafte Raad van Vlaanderen. De daarna in 1800 ingestelde rechtbank van eerste aanleg (voor het arrondissement) had ook haar zetel in de Volderstraat, tot in 1846 het Justitiepaleis aan het Koophandelsplein werd in gebruik genomen.
Recollettenplein
Tot de oprichting van dit gebouw werd beslist doordat de Belgische Grondwet van 1831 bepaalde dat er o.m. te Gent een Hof van beroep voor Oost- en West-Vlaanderen zou komen. Dit zetelde aanvankelijk in een deel van het stadhuis. Daar de zittingen regelmatig gestoord werden door te veel drukte en lawaai van binnen en buiten het gebouw, besliste het stadsbestuur tot de oprichting van een nieuw gerechtsgebouw op het Recollettenplein. Dit plein was ontstaan door de afbraak in 1797 van het sedert de 13° eeuw bestaande klooster van de Minderbroeders (Recolletten), dat door de Franse Revolutie was afgeschaft en als nationaal goed was verkocht.
Pedro de Gante
Uit dat klooster vertrok in 1522 de minderbroeder Pieter van Gent naar Mexico waar hij als missionaris en opvoeder de hardnekkige verdediger van de inboorlingen tegen de Spaanse overheersers was en waar hij als nationale held wordt erkend. In 1948 werd een gedenkplaat ter ere van "Pedro de Gante" op een zijgevel van het gerechtsgebouw aangebracht.
Architect Roelandt
Aan de stadsarchitect Lodewijk Roelandt (1786-1864) werd opdracht gegeven het ontwerp te maken voor een "Paleis van Justitie". Roelandt had zijn studies te Parijs vervolledigd en was leraar aan de Gentse Koninklijke Academie. Hij is ook de ontwerper o.m. van de Aula van de Universiteit (1826), de Opera (1840) en de Sint-Annakerk (1854).
Koophandelsplein
In 1836 werd de eerste steen van het nieuwe gerechtsgebouw gelegd. De bouw heeft geduurd tot 1846. De kostprijs liep tot ruim 2.000.000 frank. Omdat de stad eiste dat ook de Handelsbeurs er zou ondergebracht worden (wat tot 1900 duurde) werd het Recollettenplein voortaan Koophandelsplein genoemd.
Tempel van Themis
Het is een gebouw van 55 op 66 meter. Het bakstenen metselwerk is bekleed met franse kalkzandsteen en doornikse arduin. De stijl is neoclassicistisch, geïnspireerd op de Florentijnse renaissance. Er is een spel van rondboogvensters op de benedenverdieping en de bovenvensters zijn geaccentueerd door zuilen en frontons. Voor- en achtergevel hebben een vooruitstekend groot fronton, gedragen door zware zuilen met Corinthische kapitelen, die het gebouw de allure van een Griekse tempel geven. In het timpaan aan de voorkant werd (slechts in 1961) een bronzen beeld "De Gerechtigheid" van Geo Verbanck (1881-1961) geplaatst. Themis, Griekse godin van recht en orde, troont er in het midden met een zwaard en een balans, geflankeerd door de beschuldigden met vrouw en kinderen en de verdediging. De majestueuze dubbele buitentrap leidde vroeger naar de thans verdwenen "salle des pas perdus" op de eerste verdieping waarop de zittingszalen uitgaven en die ook gebruikt werd voor allerlei feestelijkheden (concerten, tentoonstellingen).
Metdepenningen
In 1886 werd op het voorplein het standbeeld onthuld van Hippolyte Metdepenningen (1799-1881), oud-stafhouder, leider van de Gentse Orangisten en eerste doctor in de rechten van de Gentse Universiteit; het beeld dat bekostigd werd door zijn vrienden van de loge "Le Septentrion" is van de hand van Juliaan Dillens (1849-1904).
Oorlog 1914-1918
Tijdens de eerste wereldoorlog 1914-18 werd het Justitiepaleis bezet door het Duitse leger en gebruikt als arsenaal en werkplaats; ook werd het de zetel van de inspectie van het Etappegebied Oost- en West-Vlaanderen. Als spoor van de bezetting is op de zijgevel ter hoogte van de Schouwburgstraat nog altijd boven het groot venster (waar vroeger ook een ingang was) met moeite het overschilderd opschrift "Etappeninspektion" te lezen. Het Hof van beroep werd overgebracht naar de Vlaamse Academie in de Koningstraat en de Rechtbank van eerste aanleg kwam in de Kleine Sikkel aan de Nederpolder terecht.
Brand van 1926
Het Justitiepaleis werd op 19 maart 1926 zwaar geteisterd door een felle twee dagen durende brand. De buitenmuren werden gespaard maar praktisch heel het interieur, de inboedel en de meeste dossiers gingen in de vlammen op. Wel werden in de rechtbank van eerste aanleg het geschilderd portret van Keizerin Maria-Theresia van 1749 alsook de oude bibliotheek van de Raad van Vlaanderen gered. De Rechtbank en het Hof van beroep werden overgebracht naar het gebouw waar thans de school van Klein Sint-Bavo is naast de Kathedraal maar waar toen het Bisschoppelijk Seminarie was dat inderhaast verhuisde naar zijn nieuw gebouw aan de Reep.
Wederopbouw
Na de brand gebeurde de wederopbouw onder leiding van architect M. De Vaere en duurde tot 1930. De binneninrichting werd volledig gewijzigd. In plaats van de grote "Salle des pas perdus" op de eerste verdieping, werd gekozen voor een binnenkoer met ruime goed verlichte gangen rondom. Het aantal bruikbare lokalen werd van 58 op 100 gebracht. Binnenin is het gebouw sober gehouden. Er werden enkele grote schilderijen opgehangen.
Toekomstvisioen
Ondanks de modernisering van het Justitiepaleis in 1930, is het gebouw te klein geworden om aan de groeiende noden te voldoen. Na decennia lang geopperde en tegengesproken geruchten allerhande, zijn er sinds 1997 duidelijke plannen om al de gerechtelijke diensten van het arrondissement samen te voegen in een nieuw gerechtsgebouw aan de Opgeëistenlaan bij het Rabot. Het oude Justitiepaleis zou dan na restauratie voorbehouden worden voor het Hof van beroep en het Arbeidshof. Inmiddels wordt reeds de buitengevel aan een grondige herstelling en reiniging onderworpen. Het donkere gebouw heeft zijn oorspronkelijke lichte kleur herkregen.
Deze tekst werd geschreven door ere-voorzitter A.D.S. (voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Gent van 23 juni 1982 tot 31 december 1999)
